Gwreiddiau Cenedlaetholdeb

I ddechrau, mae’r sawl sy’n arddel y dehongliad primordaidd wedi mynnu y dylid trin cenedlaetholdeb fel ffenomen hynafol sy’n perthyn i’r cyfnod cyn-fodern. Yn nhyb y sawl sydd wedi’i uniaethu â’r safbwynt hwn, mae cenhedloedd yn unedau naturiol ac organig sy’n adlewyrchu tuedd reddfol ymhlith bodau dynol i drefnu’u hunain yn grwpiau, a hynny er mwyn magu ymdeimlad o berthyn, hunaniaeth a sicrwydd. Dadleuir bod cenedlaetholdeb yn ganlyniad anochel i’r duedd hon ac, o ganlyniad, y gellir ei olrhain yn ôl i arferion rhai o’r grwpiau a’r llwythau cynharaf. Ymhellach, honnir ei fod yn ffenomen a fydd yn parhau cyhyd â bod y ddynoliaeth yn goroesi. Ffigur a gaiff ei gysylltu â’r dehongliad primordaidd o genedlaetholdeb yw’r meddyliwr Almaenig o’r ddeunawfed ganrif, Johann Gottfried Herder (1744-1803). Fodd bynnag, nid dim ond safbwynt sy’n perthyn i’r gorffennol ydyw – mynegwyd safbwyntiau lled debyg hefyd mewn gwaith mwy cyfoes o eiddo seicolegwyr.

Ceir dehongliad pur wahanol o wreiddiau cenedlaetholdeb gan y sawl sy’n arddel y safbwynt modernaidd. Fel yr awgryma’r enw, hanfod y safbwynt hwn yw’r gred mai ffenomen lled ddiweddar yw cenedlaetholdeb – rhywbeth a ddaeth i amlygrwydd fel rhan o’r newidiadau mawr a brofwyd ar draws Ewrop o’r unfed ganrif ar bymtheg ymlaen wrth i hanes gamu o’r Oesoedd Canol i mewn i’r Cyfnod Modern. Dyma broses a nodweddwyd gan gyfres o newidiadau pellgyrhaeddol. Heb os, y ddau amlycaf oedd datblygiad trefn gymdeithasol ac economaidd oedd yn seiliedig ar gyfalafiaeth a datblygiad trefn wleidyddol oedd yn seiliedig ar y wladwriaeth sofran. Ffenomen a ddatblygodd yn sgil y prosesau cymdeithasol, economaidd a gwleidyddol hyn yw cenedlaetholdeb yn nhyb y sawl sy’n arddel y safbwynt modernaidd. Dadleuir mai dim ond yn sgil amgylchiadau newydd yr oes fodern y daeth cenedlaetholdeb i fodolaeth. Cynt, byddai amgylchiadau bywyd wedi gwneud ymlediad syniadau o’r fath yn amhosib.

Un o ladmeryddion amlycaf y safbwynt modernaidd oedd yr athronydd a’r anthropolegwr, Ernest Gellner (1925-1995). Yn ei gyfrol enwog Nations and Nationalsim (1983) dadleuodd Gellner bod cenedlaetholdeb yn ganlyniad i’r ffaith bod amgylchiadau’r gymdeithas ddiwydiannol fodern yn golygu bod sicrhau lefel uchel o gydlyniant ieithyddol a diwylliannol yn gwbl angenrheidiol. Mewn cymdeithasau cyn-ddiwydiannol nid oedd gwahaniaethau ieithyddol neu ddiwylliannol yn creu unrhyw broblem. Lleol iawn oedd gorwelion bywyd y mwyafrif llethol, a chyfyngedig oedd y cysylltiad rhwng unigolion o wahanol haenau cymdeithasol. O ganlyniad, nid oedd ots os oedd iaith neu arferion diwylliannol gwahanol ddosbarthiadau o fewn cymdeithas yn wahanol i’w gilydd. Fodd bynnag, yn y cyfnod diwydiannol modern daeth unigolion i fyw bywydau llawer mwy cyfnewidiol a datblygodd y gymdeithas yn gyffredinol i fod yn un llawer mwy symudol. Nid oedd pobl bellach yn treulio’u bywydau mewn cymunedau ynysig a daeth dyrchafu’n gymdeithasol yn fwyfwy posib. Yr unig ffordd y gellid sicrhau bod modd i bobl symud o amgylch – a thrwy – cymdeithas yn y fath fodd yw trwy greu cyfrwng diwylliannol cyffredin sy’n galluogi pawb i ymwneud yn hwylus â’i gilydd. Yn ôl Gellner cafodd y glud ieithyddol a diwylliannol hwn ei ledaenu ar draws cymdeithas trwy waith cyfundrefn addysg gyffredin, a dyma ddarparodd y sail ar gyfer datblygiad ymdeimlad o genedlaetholdeb mewn gwahanol rannau o Ewrop yn ystod y ddeunawfed ganrif a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Lladmerydd arall ar ran y safbwynt modernaidd oedd yr hanesydd Marcsaidd, Eric Hobsbawm (1913-2012). Fodd bynnag, mae pwyslais dadleuon Hobsbawm ychydig yn wahanol i rai Gellner. Yn hytrach na chanolbwyntio ar newidiadau cymdeithasol ac economaidd cyffredinol, mae Hobsbawm yn mynnu y dylid rhoi sylw i weithredoedd gwleidyddol rhai carfanau penodol. Yn nhyb Hobsbawm, lol yw sôn am ymlyniad cenedlaethol sy’n ymestyn nôl i’r gorffennol pell. Yn hytrach, pethau a gaiff eu creu yn fwriadol yn ystod degawdau cynnar y bedwaredd ganrif ar bymtheg yw’r genedl, ynghyd â’r ymdeimlad cysylltiedig o genedlaetholdeb. Aelodau’r bourgeoisie sy’n bennaf gyfrifol am arwain y broses hon yn ôl Hobsbawm. Fel Marcsydd ymroddedig, dadleuodd bod y garfan yma wedi mynd ati o tua’r 1830au ymlaen i ‘ddyfeisio traddodiadau’ – er enghraifft baneri cenedlaethol, anthemau cenedlaethol neu wyliau cenedlaethol – a fyddai’n cynnig sail i’r syniad o genedl. Dadleuodd Hobsbawm y gwnaed hyn er mwyn magu ymdeimlad o genedligrwydd, a thrwy hynny, annog aelodau’r dosbarth gweithiol i dybio eu bod yn rhannu diddordebau cyffredin â’r sawl sy’n rheoli cymdeithas. Yn sgil hynny, câi potensial chwyldroadol y proletariat ei ffrwyno gan ‘ffug ymwybyddiaeth’, tra bo grym a statws y bourgeoisie yn cael ei gynnal.

Tra bo’r safbwyntiau primordaidd a modernaidd yn cynrychioli dau begwn eithaf y drafodaeth ynglŷn â gwreiddiau cenedlaetholdeb, ceir trydydd safbwynt sy’n sefyll rhywle yn y canol. Caiff y safbwynt hwn ei gysylltu’n bennaf â gwaith yr hanesydd Anthony D. Smith (1939-2016) a’i ddadleuon ethno-symbolaidd. Yn nhyb Smith, mae dadleuon modernwyr megis Gellner neu Hobsbawm yn tueddu i or-symleiddio pethau, gan anwybyddu’r elfen o barhad a geir rhwng cenhedloedd modern a chymunedau ethnig cyn-fodern – parhad, er enghraifft, o ran traddodiadau, hanesion, iaith a llenyddiaeth. Ar yr un pryd, tra bo Smith yn pwysleisio’r elfen yma o barhad, mae hefyd yn dadlau na ddylid diystyru’r newidiadau pwysig sy’n arwain at droi ymlyniadau ethnig cyn-fodern i fod yn genedlaetholdeb fel yr adnabyddir ef erbyn heddiw. At ei gilydd felly, mae safbwynt Smith yn un sy’n mynnu na ddylid cyflwyno cenedlaetholdeb modern fel ffenomen sy’n codi o unman, ond hytrach rhywbeth sy’n adeiladu ar ddeunydd crai sy’n deillio o gyfnodau hanesyddol cynt.

I grynhoi, gwelwyd yn yr adran hon bod y drafodaeth ynglŷn â gwreiddiau cenedlaetholdeb wedi esgor ar ystod o safbwyntiau gwahanol ymhlith haneswyr, gwyddonwyr gwleidyddol a chymdeithasegwyr. Hanfod yr anghydweld rhwng y safbwyntiau hyn yw’r graddau y dylid trin cenedlaetholdeb fel ffenomen fodern sy’n perthyn yn bennaf i’r ddau gan mlynedd diwethaf, neu, yn hytrach, fel rhywbeth organig a hynafol sy’n ymestyn yn ôl i’r gorffennol pell.